به نام خداوند جان و خرد

مقدمه  

سالمندی دوره‌ای از زندگی است که با جنبه های زیستی، روانی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در ارتباط است.  

بررسی های آماری در ایران نشان می دهد که همانند سایر کشورهای دنیا، جمعیت ایران هم در حال حرکت به سمت سالمندی و افزایش سن پیش می رود.

در دوره سالمندی به دلیل کهولت سن و تغییر شرایط فیزیولوژیک، این افراد مستعد بیماری های گوناگون می شوند. 

کم خونی فقر آهن شایع ترین نوع اختلالات تغذیه ای است که گلبول قرمز افراد مبتلا به این نوع کم خونی در زیر میکروسکوپ رنگ پریده و کوچک دیده می شود.

این کم خونی دلایل زیادی دارد که در سالمندان به دلیل کاهش ترشح اسید معده، افزایش مصرف داروها که خودش باعث کاهش ترشح اسید خواهد شد، کاهش جذب، کاهش دریافت منابع غنی از آهن و سایر شرایط فیزیولوژیک رخ می دهد.

‍ تعریف آنمی

به کاهش تعداد گلبول های قرمز، هموگلوبین و یا هماتوکریت، کم خونی اطلاق می شود.

در کم خونی تخریب گلبول قرمز بیشتر از سنتز گلبول های جدید می شود؛ لذا گلبول های قرمز کمتری در خون وجود خواهند داشت و در نتیجه انتقال اکسیژن به بافت ها کاهش یافته و موجب اختلال در کارکرد طبیعی بدن خواهد شد.

اغلب افراد مبتلا به این اختلال از احساس سستی، خستگی مزمن، احساس کسالت عمومی و برخی اوقات هم ناتوانی در تمرکز شکایت دارند.

از جمله علائم بالینی کم خونی می توان به ضعف، خستگی، بی حسی، رنگ پریدگی پوست، زبان، مخاط داخل لب و پلک ها، التهاب مخاط دهان، کم رنگ شدن ناخن ها، ناخن قاشقی، سرگیجه، کاهش تمرکز، اختلال رفتاری، تهوع شدید، سردی اندام های انتهایی، خواب رفتگی و مور مور شدن دست ها و پاها، تنگی نفس، پیکا یا تمایل به مصرف مواد غذایی بی ارزش اشاره کرد.

‍ عوامل ایجاد کننده

اختلال در مغز استخوان و ناتوانی در سنتز گلبول های قرمز، تخریب بیش از حد گلبول های قرمز، دفع زیاد خون، کمبود برخی از ریزمغذی ها، اختلالات ژنتیکی مثل سندرم های تالاسمی و غیره، سرطان خون، نارسایی کلیه، برخی بیماری های غدد داخلی و مصرف داروها از قبیل آسپرین و NSAIDs.

نحوه تشخیص

عموما پزشکان آزمایش شمارش کامل خون(CBC) را جز آزمایش های نخستین برای تشخیص کم خونی درخواست می کنند، بطوریکه هموگلوبین مردان بالغ کمتر از  gr/dl 13  و زنان بالغ کمتر از 12 gr/dl  باشد نشان دهنده کم خونی می باشد.

درصورتیکه با این آزمایش نتوان کم خونی را تشخیص داد، پزشک آزمایش های دیگری را درخواست می دهد که از این آزمایش ها می توان از هماتوکریت، سطح فریتین، آهن سرم، ترانسفرین،B9 و B12سرم، الکتروفورز هموگلوبین، آزمایش عملکرد کلیه مثل اندازه گیری کراتینین سرم و سرعت ته نشینی گلبول قرمز (ESR) نام برد.

رژیم غذایی موثر

در رژیم غذایی روزانه آهن به دو فرم  Hemeو  Non Hemeیافت می شود که آهن هم بیش تر در منابع حیوانی مثل گوشت قرمز، ماهی و جگر یافت می شود؛ و غیرهم در منابع گیاهی مثل غلات، حبوبات و انواع خشکبار یافت می شود. آهن هم ظرفیت جذب بالایی دارد که به 30-20 درصد می رسد؛ ولی آهن منابع گیاهی حدود 8-3 درصد جذب می شود که برخلاف آهن هم جذب آن کاملا به عوامل کاهنده مثل فیتات و عوامل افزاینده جذب مثل ویتامین  Cبستگی دارد.

آهن موجود در تخم مرغ از ظرفیت جذب خوبی برخوردار نیست.

منابع حیوانی نه تنها از منابع خوب آهن به حساب می آیند، بلکه سبب افزایش جذب آهن غیرهم نیز خواهند شد. ویتامین  Cموجود در سبزیجات و میوه های تازه از دیگرعوامل افزاینده های جذب آهن غیر هم می باشد.

از جمله عواملی که باعث کاهش جذب آهن می شوند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- مصرف قهوه و چای که به دلیل داشتن ترکیبات پلی فنلی و همینطور تانن سبب کاهش جذب آهن غیرهم خواهند شد. هرچه چای پررنگ تر باشد، تانن آن هم بیش تر بوده و جذب آهن را بیشتر کم می کند.

2- زیاده روی در مصرف لبنیات:لبنیات منابع غنی کلسیم به شمار می آیند. کلسیم از جمله یون های دو ظرفیتی است که رقابت شدیدی در جذب با آهن داشته و هرچه مصرف لبنیات افزایش یابد، درصد جذب آهن را کم می کند.

3- مصرف بیش از حد منابع اگزالاتی:این منابع که در اسفناج، شکلات، کاکائو، ریواس، کرفس و هویج به فراوانی یافت می شود در مجرای گوارش با یون های دو ظرفیتی باند شده و درصد جذب این یون ها از جمله آهن را کم می کند.

4- مصرف بیش از حد سویا:این ماده غذایی حاوی پروتئین است که مانع جذب آهن غیرهم می شود و به همین دلیل مصرف سویا با گوشت عادت غذایی غلطی است. همینطور این ماده مثل غلات حاوی فیتات بوده که خود از عوامل کاهنده جذب می باشد.

5- رژیم گیاه خواری:چون هم درصد آهن منابع گیاهی پایین است و همینطور درصد جذب آن، این افراد در صورت عدم مصرف مکمل آهن به کم خونی مبتلا خواهند شد.

6- عدم مصرف میوه های تازه:میوه ها به دلیل اینکه منبع خوب ویتامین C به حساب می آیند باعث افزایش جذب آهن خواهند شد.

7- مصرف نکردن دانه ها و مغزها:این مواد غذایی که اغلب کالری بالایی دارند، منابع خوب آهن به حساب می آیند که در صورت مصرف هم زمان با عوامل افزاینده جذب، باعث افزایش جذب آهن خواهند شد.

عوامل موثر بر افزایش جذب آهن

1- اسید سیتریک و آسکوربیک اسید (Vit C)؛ از منابع آن میتوان به آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی ها، آب پرتقال، لیمو ترش و شیرین، سیب و آناناس اشاره کرد.

2- اسید مالیک و تارتاریک اسید که در هویچ، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم اشاره کرد.

3- فرآورده های تخمیری مثل سس سویا

یکی از مهم ترین اقدامات برای پیشگیری از کم خونی فقرآهن آموزش تغذیه به منظور ایجاد تعادل و تنوع در برنامه غذایی روزانه است.

اساس آموزش تغذیه برای پیشگیری از کم خونی فقرآهن بر این اصل استوار است که در وعده های غذایی افزایش دهنده های جذب آهن و همچنین آهن هم مصرف شود و یا اینکه از مصرف کاهش دهنده های جذب آهن مانند چای همراه با غذا و یا بلافاصله پس از غذا خودداری شود.

‍ روش دیگر استفاده از جوانه غلات و حبوبات است که موجب افزایش آهن قابل جذب در مواد غذایی می شود. وقتی غلات جوانه می زنند  Vit C در آنها افزایش می یابد و میزان تانن و اسیدفیتیک کم می شود. مثلا جوانه زدن بعضی از غلات و حبوبات مثل ماش و عدس به مدت 48-24 ساعت می تواند جذب آهن را تا 2 برابر افزایش دهد.

درمان دارویی کم خونی فقر آهن

برای هر نوع کم خونی نباید آهن مصرف کرد. فقط در مواردی که علت کمبود آهن است باید مکمل آهن مصرف کرد. بهترین جایگزین برای کم خونی فقر آهن قرص های فروس سولفات می باشد. بهتر است این قرص با معده خالی مصرف شود و مصرف آن همواره با فرآورده های لبنی نباشد. برای رفع یبوست ناشی از مصرف آهن از سبزیجات، میوه ها و مصرف 8-6 لیوان آب در طول روز استفاده شود. از مصرف فرآورده های تزریقی آهن خودداری شود مگر با نظر متخصص.